จันทน์เทศ จัดเป็นพืชสมุนไพรที่ใช้กันมากชนิดหนึ่งโดยเฉพาะลูกจันทน์และดอกจันทน์ ซึ่งมีใช้ทั้งในยาสามัญประจำบ้านแผนโบราณและในบัญชียาหลักแห่งชาติ ในยาหอมทิพโอสถมีสรรพคุณแก้ลมวิงเวียน ในยาธาตุบรรจบมีสรรพคุณบรรเทาอาการท้องเสียชนิดที่ไม่ได้เกิดจากการติดเชื้อและท้องเสียชนิดไม่มีไข้
จันทน์เทศ เป็นไม้ต้นขนาดเล็กสูงประมาณ 4-10 เมตร ชาวเงี้ยวภาคเหนือเรียกว่า “จันทน์บ้าน” ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปรีหรือรูปขอบขนาน กว้าง 3.5-6.5 เซนติเมตร ยาว 6-13 เซนติเมตร เส้นใบ 6-12 คู่ ดอกช่อแบบช่อแยกแขนง ออกที่ซอกใบ แยกเพศ ช่อย่อเป็นแบบช่อกระจุก ช่อดอกเพศผู้เรียวยาว ช่อดอกเพศเมียมีดอกย่อย ดอกมีกลิ่นหอม ผลสดเป็นแบบผลเดี่ยว ห้อยลง รูปแพร์กว้างหรือเกือบทรงกลมขนาด 4-6 เซนติเมตร
ลูกจันทน์และดอกจันทน์เป็นส่วนของจันทน์เทศที่ใช้กันมาก ดอกจันทน์ที่กล่าวถึงนี้คือส่วนรกที่ห่อหุ้มเมล็ดจันทน์ที่อยู่ใจกลางผลเอาไว้ ไม่ใช่ส่วนของดอกดังที่เรียกกันว่าดอกจันทน์ ส่วนของลูกจันทน์ได้มาจากการนำเมล็ดมากระเทาะเปลือกแข็งออกก่อน เนื้อในผลที่แห้งสนิทจะล่อนออกจากเปลือก
การใช้ประโยชน์ของลูกจันทน์และดอกจันทน์ในบัญชียาหลักแห่งชาติ
| ชื่อยา | ข้อบ่งใช้ | ข้อห้าม-ข้อควรระวัง |
| ยาหอมทิพโอสถ | แก้ลมวิงเวียน | ควรระวังการรับประทานร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นลิ่มและยาต้านการจับตัวของเกล็ดเลือด
ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะในผู้ที่มีความผิดปกติของตับ ไต เนื่องจากอาจเกิดการสะสมของการบูรและเกิดพิษได้ รวมทั้งการใช้ในผู้ป่วยที่แพ้ละออกเกสรดอกไม้ |
| ยาหอมนวโกฐ | – แก้ลมคลื่นเหียนอาเจียน ใช้น้ำลูกผักชี เทียนดำ ต้ม
– แก้ลมปลายไข้ ใช้ก้านสะเดา ลูกกระดอม และบอระเพ็ดต้มเอาน้ำ – ถ้าหาน้ำกระสายไม่ได้ให้ใช้น้ำสุกแทน |
– ห้ามใช้ในหญิงตั้งครรภ์และผู้ที่มีไข้
– ควรระวังการรับประทานร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นลิ่มและและยาต้านการจับตัวของเกล็ดเลือด รวมทั้งการใช้ในผู้ป่วยที่แพ้ละออกเกสรดอกไม้ |
| ยาหอมอินทจักร์ | แก้ลมบาดทะจิต ใช้น้ำดอกมะลิ
แก้คลื่นเหียนอาเจียน แก้ลมจุกเสียด |
– ห้ามใช้ในหญิงตั้งครรภ์
– ควรระวังการรับประทานร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นลิ่มและและยาต้านการจับตัวของเกล็ดเลือด รวมทั้งการใช้ในผู้ป่วยที่แพ้ละออกเกสรดอกไม้ |
| ยาประสะเจตพังคี | แก้กษัย จุกเสียด | – ห้ามใช้ในหญิงตั้งครรภ์และผู้ที่มีไข้
– ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะในผู้ที่มีความผิดปกติของตับ ไต เนื่องจากอาจเกิดการสะสมของการบูรและเกิดพิษได้ |
| ยาวิสัมพยาใหญ่ | แก้ท้องอืดเฟ้อ จุกเสียด | – ห้ามใช้ในหญิงตั้งครรภ์และผู้ที่มีไข้
– ควรระวังการรับประทานร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นลิ่มและและยาต้านการจับตัวของเกล็ดเลือด และการใช้ร่วมกับยา phenytoin และ rifampicin เนื่องจากตำรับนี้มีดอกดีปลีในปริมาณสูง |
| ยาธาตุบรรจบ | แก้ธาตุไม่ปกติ ท้องเสีย ใช้เปลือกแค หรือเปลือกสะเดา หรือเปลือกลูกทับทิมต้มกับน้ำปูนใส
แก้ท้องอืดเฟ้อ ใช้กระเทียม 3 กลีบทุบชงน้ำร้อน หรือใช้ใบกะเพราต้มเป็นกระสาย ถ้าหาน้ำกระสายไม่ได้ให้ใช้น้ำสุกแทน |
– ห้ามใช้ในหญิงตั้งครรภ์และผู้ที่มีไข้
– ควรระวังการรับประทานร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นลิ่มและและยาต้านการจับตัวของเกล็ดเลือด – ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะในผู้ที่มีความผิดปกติของตับ ไต เนื่องจากอาจเกิดการสะสมของการบูรและเกิดพิษได้ – กรณีท้องเสียชนิดที่ไม่ได้เกิดจากการติดเชื้อใช้ไม่เกิน 1 วัน หากอาการไม่ดีขึ้นควรปรึกษาแพทย์ |
| ยาหอมเทพจิตร | แก้อาการหน้ามือ ตาลาย ใจหวิว คลื่นไส้ ตาพร่า จะเป็นลม | – ควรระวังการรับประทานร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นลิ่มและและยาต้านการจับตัวของเกล็ดเลือด รวมทั้งการใช้ในผู้ป่วยที่แพ้ละออกเกสรดอกไม้
– ควรระวังการใช้ยาอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะในผู้ที่มีความผิดปกติของตับ ไต เนื่องจากอาจเกิดการสะสมของการบูรและเกิดพิษได้ |
| ยาอภัยสาลี | บำบัดโรคลม บรรเทาอาการจุกเสียดแน่น | – ห้ามใช้ในหญิงตั้งครรภ์
– ควรระวังการรับประทานร่วมกับยาในกลุ่มสารกันเลือดเป็นลิ่มและและยาต้านการจับตัวของเกล็ดเลือด |
นอกจากสรรพคุณทางยาแล้ว ลูกจันทน์ยังใช้ในการปรุงอาหารอีกด้วย โดยนำลูกจันทน์ที่ได้มาทุบให้แตกกระจาย คั่วไฟให้หอมแล้วจึงป่นเป็นผงใช้เป็นเครื่องเทศและเป็นสารปรุงแต่งกลิ่นรสลูกจันทน์ ใช้ในอาหารหลายชนิด ในอาหารไทยใช้ใส่ในแกงคั่วทั้งคั่วเนื้อ คั่วไก่ คั่วหมู ใส่ในแกงกะหรี่ ข้าวหมกไก่ ผัดเผ็ดปลาดุก และแกงเผ็ดเป็ดย่าง เป็นต้น
Resource : HealthToday Magazine, No.187 November 2016
